تحلیل زیبانگــری بیدل دهلوی (با رویکرد‌روانشناختی)

عارفان از تجربه‌های روحی‌ای سخن گفته‌اند که موجب تغییر نگرش آنها شده است. سؤال بنیادین این پژوهش این است که تجربه روحی عشق در غزلیات عرفانی "بیدل دهلوی" چه جایگاهی دارد؟ و از تحلیل روانشناختی آن، چه نتیجه‌ای به دست می‌‌آید؟ از بررسی غزلیات "بیدل" نفوذ عشق به منزله پیام شعری او رخ می‌‌نماید. این نفوذ در حد یک تعریف از عشق نیست، بلکه تجربه روحی شخصی، با پیامدهای مبارک است. شیوه کنش روانی عشق موجب دیدن زیبایی‌های معشوق می‌‌شود (نه حسن او موجب صید عشق). حضور عشق و معشوق در دل و آمیختن آنها در ظرف روان و دل عارف، روح او را زیبا می‌‌کند، آینه‌ای که زیبایی‌ها در آن منعکس شده یعنی به درک مراتبی از زیبایی‌های خداوند نایل شده، زیبایی را به بیرون دل منعکس می‌کند. بنابراین، عالم بیرون در چشم و دل عارف زیبانما می‌شود و زیبایی درون او را نشان می‌‌دهد. این بار زیبایی بیرونی در چشم و دل عارف رخ می‌‌نماید که همان زیبایی معشوق اعلی است. بنابراین، انعکاس مکرر یک زیبایی در چند آینه و در آینه دل یا روح و روان عارف، او را به اتحاد با معشوق و هر آنچه با او نسبتی دارد نایل می‌‌کند، نتیجه این اتحاد با عشق و آثار معشوق، زیبانگری است. چنانکه عارف؛ انسان، مرگ و سایر پدیده‌ها را زیبا می‌‌بیند. نتیجه زیبانگری رسیدن به صلح کل و دوست داشتن همه چیز و همه کس است. حتی شرور در نگاه او حسن‌های با نقاب هستند. رنگهایی که نقاش ازل بر هستی می‌بخشد همه زیبا است. زیبانگری و صلح کل، عارف را به اعتقاد به نظام احسن سوق می‌‌دهد. راز زیبانگری بیدل در طرز نگاه عاشقانه او به کل هستی و نظام احسن آن است که هر چیزی در جای خویش نیکوست و این یک تجربه فردی است.